Qorong‘u turizm: nima uchun odamlar Afg‘oniston, Shimoliy Koreya va Pripyatga boradilar

Hayajon va yangi sarguzashtlar izlovchilar oddiy plyaj bayramidagi fojialar, jangovar harakatlar, genotsidlar va boshqa narsalar bilan bog‘liq bo‘lgan kam o‘rganilgan, borish qiyin va hatto xavfli joylarga borishni afzal ko‘rishadi. Turizmning bu turi o‘z nomiga ega - "qorong‘u" turizm. Nima uchun bunday sayohat global tendensiyaga aylanib borayotganini Kazinform muxbiri o‘rganib chiqdi.

"Qorong‘u" turizm (dark tourism) yoki "qayg‘uli" turizm - o‘lim va fojia bilan bog‘liq joylarga, tabiiy va texnogen ofatlar, harbiy harakatlar va o‘lim va vayronagarchilikka olib keladigan boshqa hodisalar ro‘y bergan joylarga tashrif buyurish. Taxminlarga ko‘ra, 2000 yilda Glazgodagi Shotlandiya universiteti professorlari Malkolm Fouli va Jon Lennon tomonidan xuddi shu nomdagi kitob nashr etilgandan keyin bu tushuncha keng tarqaldi. Lennon va Fouli "qorong‘u" turizm sohasini o‘rganishga ilmiy yondashuvning kashshoflari sifatida tan olingan.

Ularning fikriga ko‘ra, "qorong‘u" turizm - bu o‘lim va falokat joylarini namoyish etish va iste’mol qilishni o‘z ichiga olgan hodisa. Va, aftidan, buning uchun xaridorlar ko‘payib bormoqda. Coherent Market Insights konsalting tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilda "qorong‘u" turizm sohasi 31,8 milliard dollarga baholanmoqda. Tashkilot 2031 yilga borib bu bozor 38,1 milliard dollarga yetishi mumkinligini taxmin qilmoqda. Dunyoning ba’zi mamlakatlarida "qorong‘u" turizm sohasi daromadning muhim yoki hatto katta qismini tashkil qiladi. So‘nggi paytlarda ushbu mavzuga oid mashhur hujjatli filmlar, kitoblar va ilmiy maqolalar, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlardagi kontent bu sohaga qiziqishni kuchaytirmoqda.

Turizmning ushbu segmentining o‘sishida mamlakatlarning o‘z tashabbuslari muhim omil hisoblanadi. Afg‘onistonga turizm ijtimoiy tarmoqlarda yangi tendensiyaga aylanib bormoqda va Tolibon hukumati hatto chet ellik sayyohlarni mamlakatga jalb qilish uchun maqsadli harakatlarni amalga oshirmoqda.

2021 yilda hokimiyat tepasiga Tolibon kelishi bilan Afg‘onistonning turizm sektori jonlanish alomatlarini ko‘rsatmoqda. Bu mamlakatda turizm Axborot va madaniyat vazirligi (Ministry of Information and Culture) tomonidan tartibga solinadi. Vazirlik vakili CNN Travelga 2021 yilda mamlakatga 691 sayyoh tashrif buyurganini, 2022 yilda bu raqam 2300 ga yetganini va 2023 yilda oxirgi yillarda rekord darajadagi 7000 sayyoh kelganini aytdi. 2021 yil avgustidan buyon mamlakatga jami 10 mingdan ortiq sayyoh tashrif buyurgan.

Afg‘oniston Milliy Statistika va Axborot Boshqarmasi (NSIA) ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilda Afg‘onistonga turli maqsadlarda 28 ming xorijlik tashrif buyurgan. Afg‘onistonga eng ko‘p sayyohlar AQSH, Yevropa Ittifoqi, Hindiston, BAA va Erondan keladi. Yetakchilik Xitoyga tegishli. Kobul turizm idorasi rahbari buni Xitoyning geografik yaqinligi va aholisining ko‘pligi bilan izohlaydi. Afg‘onistonga qozog‘istonlik sayyohlar ham tashrif buyurishadi.

Afg‘onistonda shaffof narx siyosati bilan xizmat paketlarini taklif qiluvchi o‘zlarining sayyohlik kompaniyalari paydo bo‘la boshladi. Ulardan birining asoschisi Xaybar Xon ommaviy axborot vositalariga aytishicha, mamlakat mojaro zonasi sifatida tanilgan bo‘lsa-da, “Imperiyalar qabristoni” hali ham bir narsa - madaniyat, landshaftlar va odamlarning turmush tarzini taklif qiladi. Ushbu kompaniyada uchta tur paketi mavjud. 9 kunlik “Salom Afg‘oniston” tur paketining narxi 3 ming AQSH dollar, u mamlakatning asosiy diqqatga sazovor joylari bilan tanishtirish uchun mo‘ljallangan. “Afg‘oniston sarguzashtlari” tur paketi esa 4,5 ming dollar turadi va mamlakatning chekka va unchalik taniqli bo‘lmagan hududlariga off-roud turni va’da qiladi. "Shaxsiy sayohat" tur paketi sayyohga o‘z yo‘nalishi va dasturini tanlash imkonini beradi.

Ekstremal turizm bozoridagi taniqli kompaniyalardan biri hatto ayollar uchun Afg‘onistonga guruh safarini taklif qiladi. Joriy bron qilish davri - 2025 yil yozi. Ushbu to‘qqiz kunlik sayohat deyarli 3 ming dollarga tushadi.

Eslatib o‘tamiz, Afg‘oniston hanuzgacha dunyoning aksariyat mamlakatlarida tashrif buyurish tavsiya etilmaydigan davlatlar ro‘yxatida. Ajablanarlisi shundaki, bu mamlakatda "qorong‘u" turizm ham shu tufayli rivojlanmoqda.

Shimoliy Koreya har doim "qorong‘u" turizm reytingida alohida o‘rin egallagan. So‘nggi paytlarda o‘ta yopiq va har jihatdan taqiqlangan va xavfli mamlakat xorijlik sayyohlar uchun tobora qulay bo‘lib bormoqda. COVID-19 pandemiyasidan so‘ng Shimoliy Koreya bu yil asta-sekin sayyohlar uchun o‘z chegaralarini ochmoqda.

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, har yili Shimoliy Koreyaga 100 mingga yaqin xorijiy sayyoh tashrif buyuradi. Asosan, Xitoy fuqarolari. Shimoliy Koreyaga sayohat qilishning o‘ziga xos qoidalari bor. Ma’lumki, ekstremal sayyohlar orasida mashhur bo‘lgan, ko‘p yillardan buyon ushbu mamlakatning turizm bozorida ishlab kelayotgan xorijiy kompaniyalar o‘z mijozlariga mamlakatdagi xavfsizlik va o‘zini tutish qoidalari bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalar beradi. Bunga jiddiy e’tibor berish kerak.

Shimoliy Koreya xorijlik sayyohlarga tog‘-chang‘i kurortlari, plyajda dam olish va an’anaviy ravishda poytaxt va asosiy diqqatga sazovor joylarga sayohatni taklif etadi. Chet elliklar Shimoliy Koreyaga Xitoy orqali (samolyotda ham, poyezdda ham – muharrir eslatmasi) kirib boradi. Pekinda 1993 yildan buyon ushbu mamlakatga sayohatlar uyushtirib kelayotgan mashhur mustaqil Britaniya turoperatori joylashgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, Shimoliy Koreyaga tashrif buyurgan g‘arblik sayyohlarning qariyb 50 foizi uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Ularning xizmatlarining joriy narxi to‘rt kunlik tur uchun 850 yevrodan boshlanadi.

Shimoliy Koreyaga tashrif buyurgan chet ellik sayyohlarning ko‘plab sharhlariga ko‘ra, chet elliklarning ushbu mamlakatda bo‘lishi mezbon tomon tomonidan qat’iy tartibga solinadi va ehtiyotkorlik bilan rejalashtiriladi. Chet elliklar mamlakatga mahalliy gidlar hamrohligida tashrif buyurishadi, ular faqat Shimoliy Koreyaning o‘zi dunyoga ko‘rsatmoqchi bo‘lgan narsalarni ko‘radilar.

Ehtimol, MDHdagi ekstremal turizm muxlislari orasida “qorong‘u” («dark») yo‘nalishning yetakchisi Chernobil istisno zonasidir. Pripyat shahri butun dunyo bo‘ylab "qorong‘u" turizmni sevuvchilar orasida klassik va juda mashhur joy. Bu joy mashhur HBO seriali tufayli mashhurlikka erishdi.

"Qorong‘u" turizm tarafdorlari apokaliptik shaharning kartinasini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish uchun Pripyatga tashrif buyurishdi. Chernobil fojiasidan keyin Pripyatni evakuatsiya qilish paytida shahar aholisi bir muncha vaqt o‘tgach, uylariga qaytishlari mumkinligiga ishonch hosil qilishdi. Shuning uchun ular barcha narsalarini kvartiralarda qoldirdilar.

- Biz  uylarga kirdik. U yerda deyarli hamma narsa saqlanib qolgan. Bu xuddi 30 yil davomida saqlangan muzeyga kirgandek edi, — deb eslaydi qozog‘istonlik Sergey Lisnyak Pripyatga qilgan sayohatini.

Uning so‘zlariga ko‘ra, u Chernobil fojiasi va rasmiy sayohat mavjudligi haqidagi arxiv videomateriallarini tomosha qilib, arvoh-shaharchaga sayohat qilishdan ilhomlangan.

— Mavzu menga qiziq tuyuldi. Hammasi rasmiy va arzon amalga oshirildi. O‘sha paytda juda ko‘p videolarni ko‘rdim. Qiziqish paydo bo‘ldi va men hamma narsani o‘zim ko‘rishni xohladim. Men hamma narsani shaxsan ko‘rganimda, solishtirdim, gidga qiziqtirgan savollarni berdim, — deya o‘z xotiralari bilan o‘rtoqlashadi qozog‘istonlik yigit.

Ukrainadagi taniqli voqealardan oldin, istisno zonasiga ekskursiya safarlari rasmiy ravishda tashkil etilgan. Bir kunlik ekskursiyaning narxi taxminan 100 dollarni tashkil etdi. Ekskursiya standart marshrutni o‘z ichiga oldi – mashhur charxpalak, qizil o‘rmon, bolalar bog‘chasi yoki maktab binosiga tashrif buyurish, shahar atrofidagi qishloqlar - nafaqat foto ko‘ngilocharlik nuqtayi nazaridan muvaffaqiyatli bo‘lgan, balki apokalipsisdan keyingi atmosferani ajoyib tarzda yetkazadigan joylardir.

Professor Jon Lennon o‘zining "qorong‘u" turizm haqidagi kitobida fojiali joylar insonning yomonlik qilish qobiliyati tufayli odamlarni o‘ziga jalb qiladi, deb ta’kidlaydi. Ammo "qorong‘u" turizmning mashhurligi sabablari hali ham ekspertlar muhokamasi va o‘rganish mavzusidir. Shuningdek, "qorong‘u" turizm atrofidagi masalaning axloqiy tomoni haqida ko‘plab bahslar mavjud. Ammo ikkalasi ham sanoatning ushbu segmentining rivojlanishiga to‘sqinlik qilmaydi.