2023-yilda Qozogʻiston va Tojikiston 2023−2032-yillarda Rogʻun GESidan elektr energiyasi yetkazib berishni nazarda tutuvchi oʻzaro anglashuv memorandumini imzolagan.
Qozogʻiston energetika vaziri Almasadam Satkaliyev Tojikiston bosh vaziri oʻrinbosari Usmonali Usmonzoda va Tojikiston energetika va suv resurslari vaziri oʻrinbosari Manuchehr Safarzoda bilan muzokaralar oʻtkazdi. Tomonlar Qozogʻistonga elektr energiyasini eksport qilishning ehtimoliy texnik parametrlari va tijorat shartlarini koʻrib chiqmoqda.
Elektr energiyasini yetkazib berishda texnik imkoniyatlarning mavjudligi va Oʻzbekiston elektr tarmoqlari orqali kelishilgan tranzit rejimlari hisobga olinadi.
Tomonlar 2024-yil 15-oktyabrgacha Markaziy Osiyo davlatlarining manfaatdor tashkilotlari bilan qoʻshni davlatlar energetika tizimlari oʻrtasida rejadan tashqari elektr energiyasi oqimlarini tartibga solish boʻyicha kelishuvlar tuzish imkoniyatlarini oʻrganishga kelishib oldi.
Yanvar oyida Almasadam Satkaliyev Qozogʻistonda 2023-yilda elektr energiyasi isteʼmoli avvalgi yilgi 112,9 milliard kVt/soatdan 115 milliardga oshgani, ishlab chiqarish esa 112,8 milliard kVt/soatni tashkil etgani haqida xabar bergan edi. Qozogʻiston anʼanaviy ravishda elektr energiyasi tanqisligini Rossiyadan import hisobiga qoplaydi. Avvalroq “Kursiv” Rossiyaning “Inter RAO” kompaniyasi 2024-yilning birinchi yarmida Qozogʻistonga 1,6 milliard kVt/soat elektr energiyasi eksport qilganini yozgan edi. Xuddi shu kompaniya Oʻzbekistonga ham elektr energiyasi yetkazib berish niyatida.
2018-yilda Oʻzbekiston Rogʻun GESi qurilishida ishtirok etish imkoniyatini koʻrib chiqqandi, biroq yakuniy qaror qabul qilinmagan. 2022-yilda hukumat yozda Rogʻun GESidan elektr energiyasi sotib olish niyatini ham bildirgandi.
Rogʻun GES haqida
Rogʻun GES toʻgʻonining qurilishi 2016-yil oktyabr oyida Vaxsh daryosi boʻyida joylashgan Rogʻun shahrida boshlangandi. Marosimda Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon ishtirok etgan. 335 metr balandlikdagi gidroelektr toʻgʻoni dunyodagi eng baland tosh toʻgʻoni hisoblanadi.
Vaxsh daryosidagi stansiyalar kaskadida joylashgan Rogʻun GES har biri 600 MVt quvvatga ega 6 ta blokdan iborat. Umumiy quvvati 3600 MVt (17 milliard kVt/soatdan yuqori) boʻlgan Rogʻun GES mintaqadagi eng yirik gidroelektrstansiya hisoblanadi.
Birinchi GES agregati Tojikiston prezidenti tomonidan 2018-yilning noyabr oyida ishga tushirilgan edi. Marosimda bir qator davlatlar, jumladan, Oʻzbekistonning yuqori martabali vakillari ishtirok etgan. Birinchi blok ishga tushirilgach, GES mamlakat umumiy energetika tizimiga ulandi.
Ikkinchi blok 2019-yil sentyabr oyida ishga tushirilgan. Mamlakat mustaqilligining 28 yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimda prezident Emomali Rahmon ham ishtirok etdi.
Oʻzbekiston mamlakat rahbariyati oʻzgarishidan oldin Rogʻun GESi qurilishiga qarshi boʻlib, seysmikligi yuqori boʻlgan togʻli hududda dunyodagi eng baland toʻgʻon paydo boʻlishidan xavotir bildirgan va loyihani qayta koʻrib chiqishga chaqirib, kichik va oʻrta GESlar qurilishini afzal koʻrgan.
2016-yildan beri Tojikiston olti turbinaning dastlabki ikkitasini (uchinchi turbina 2025-yilda ishga tushirilishi kutilmoqda) moliyalashtirish uchun 3 milliard dollar sarfladi. 2023-yilda Tojikiston hukumati Rogʻun GES qurilishi uchun 2,5 milliard somoniy (236 million dollar, YAIMning 2 foizi) mablagʻ ajratgan, Standard & Poorʻs Global Ratings reyting agentligi 2035-yilda loyiha yakunlangunga qadar xarajatlar shu darajada qolishini kutmoqda. Rogʻun GESi allaqachon umumiy quvvatning 10−15 foizini tashkil etadigan elektr energiyasi ishlab chiqarmoqda.
Kutilmalarga koʻra, 2024−2035-yillarda ushbu elektr energiyasini sotishdan tushadigan daromad 1,1 milliard dollarni tashkil etadi va qolgan turbinalarni qurish va mavjudlarining ishlashini taʼminlashga sarmoya kiritiladi.
Rogʻun GES qurilishini yakunlashning qolgan qiymati 6,4 milliard dollarga baholanmoqda. Bu koʻrsatkich 2008-yilda tuzilgan dastlabki loyiha hisob-kitoblaridan qariyb 2,2 barobar koʻp.
Tojikiston hukumati barcha zarur qurilish xarajatlarining taxminan 50 foizini qoplashga moliyalashtirishni jalb qilish uchun xalqaro va ikki tomonlama kreditorlar konsorsiumi bilan faol muzokaralar olib bormoqda. Qolgan mablagʻlar davlat byudjeti va GESning qurib bitkazilgan qismini ishlatishdan olingan daromadlar hisobidan yoʻnaltiriladi.
“Dastlabki tashqi moliyalashtirish paketiga 1,73 milliard dollar yarim imtiyozli kreditlar, 850 million dollar grantlar va 390 million dollar imtiyozli kreditlar kiradi”, — deyiladi agentlik xabarida. Bu mablagʻlar Qozogʻiston va Oʻzbekiston bilan 2024−2025-yillarda elektr energiyasi yetkazib berish boʻyicha shartnomalar imzolangandan soʻng qoʻlga kiritiladi.
Qurilish ishlari yakunlangach, ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 60 foizga yaqini Markaziy Osiyoga eksport qilinishi kutilmoqda.
