"Har bir davlat bu genosidga barham berish uchun nimadir qilishi mumkin. Misol uchun, elchixonalarni yopish, iqtisodiy sanksiyalar qo‘llash, aviatsiya hamda aloqalarni to‘xtatish va hokazolar — bu har qanday davlat amalga oshirishi mumkin bo‘lgan eng oddiy choralar.
Insoniyat qarshisida katta tanlov turibdi. Yo biz bu genosidga qarshi turib, uni bartaraf etamiz, yoki urushning butun dunyo bo‘ylab tarqalishiga zamin yaratib, genosidning oddiy holga aylanishiga sababchi bo‘lamiz", — dedi Falastindagi Xevron universitetining xalqaro huquq professori.
Xalqaro huquq o‘z kuchini yo‘qotdi
Ikkinchi jahon urushidan keyin insoniyat o‘zi uchun asos qilib olgan tartib va tamoyillarni unutdi. BMT Xavfsizlik Kengashi genosidni to‘xtatish uchun chora ko‘rolmay, boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Bosh Assambleya befoyda nutqlar va bajarilmaydigan rezolyusiyalar uchun forumga aylandi. Xalqaro sud ayrim harakatlarni amalga oshirgan bo‘lishiga qaramay, Rafahdagi genosidni to‘xtata olmadi. Xalqaro jinoyat sudi (ICC) prokurorlari isroillik harbiylarni hibsga olish uchun order berish masalasini ortga surib kelmoqda. Go‘yo buning uchun yana bir necha o‘n minglab bolalar o‘limi kerakdek.
Qisqa qilib aytganda xalqaro tashkilotlar jabrdiyda aholini himoya qilish bo‘yicha majburiyatlarini bajarmadi. Dunyoda tinchlik o‘rnatishi, «urushgan davlatlarni yarashtirishi» kerak bo‘lgan BMT va unga o‘xshash tashkilotlar Gʻazodagi holatga nisbatan mum tishladi yoki nimadir qilishni xohlasa ham bunga kuchi yetmadi. Demak, dunyodagi tinchlikni tutib turgan tashkilot amalda o‘z kuchini yo‘qotgan.
Jeneva konvensiyalarida belgilanganidek, urush vaqtida aholini muhofaza qilish bo‘yicha tamoyillar qog‘ozda qolib ketdi. Ko‘r-ko‘rona qotillik, muntazam qiynoqlar, shifokorlar va jurnalistlarni yo‘q qilish, kasalxonalar, maktablar, universitetlar, masjidlar, kutubxonalar va BMTning Falastin qochqinlar agentligi (UNRWA) ob’yektlarini vayron qilish orqali inson huquqlari batamom poymol bo‘lishga ulgurdi.
Gʻazodagi genosid xalqaro huquq normalarini butunlay o‘zgartirdi. 2023-yil oktyabrgacha e’tibor Rossiya-Ukraina urushiga qaratildi. Bunda ruslarning Ukraina yerlariga da’vo qilishiga qarshi xalqaro tashkilotlar va ko‘plab davlatlar sanksiya e’lon qildi. Biroq Gʻazodagi jamoat ob’yektlaridagi aholidan tortib begunoh go‘daklargacha hammani birma-bir qirib tashlayotgan Isroilga nisbatan dunyo hamjamiyatining harakatsizligi BMT Xavfsizlik kengashining asl kuchi yoki kuchsizligini ko‘rsatib berdi.
Umumjahon normalarini qayta ko‘rib chiqish kerak
Gʻazodagi misli ko‘rilmagan qirg‘in xalqaro huquqning asosiy sohalaridagi mavjud bo‘shliqlarni hamda xavfsizlik masalasida islohotlar zarur ekanligini ochib berdi. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro tashkilotlar va ularning ish mexanizmlari go‘yoki uzoq yillardan beri “o‘t oldirilmagan inomarka” kabi qotib qolgandek — ularni ishga tushirish, jonlantirish, harakatga keltirish zarur. Ishdan chiqqan qismlarini almashtirish, yangi texnologiyalar bilan jihozlash kerak.
Bu bilan nafaqat amalga oshirilayotgan genosidlarga qarshi kurashish, balki kutilayotgan qirg‘inlarning oldini olish ham muhim maqsadlardan biri bo‘lishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, hozir o‘z xohishimiz bilan uyg‘onamiz va dunyoni yaxshi tomonga o‘zgartiramiz yoki uchinchi jahon urushi bizni o‘zgarishga majbur qilishini kutamiz.
Biz, insoniyat o‘zimizga savol berishimiz kerak: biz o‘rmon qonunlari bilan boshqariladigan dunyoda yashashni xohlaymizmi yoki bir chaqaga qimmat ekani isbotini topgan hozirgi tartibni isloh qilishnimi? Tanlov o‘zimizda.
Maqolada bildirilgan fikrlar muallif, Falastindagi Xevron universitetining xalqaro huquq professori, doktor Mutaz M. Qafishehga tegishli bo‘lib, ushbu maqola Protsess.uz tahririyatining nuqtai nazarini ifoda etmaydi.
Sherali Soliyev tarjimasi
